Nhật thực và nguyệt thực luôn xảy ra theo cặp

Dù là hai loại thiên thể hoàn toàn khác nhau, nhưng Mặt Trời và Mặt Trăng luôn được con người ... gán ghép cho nhau trong những câu chuyện của mình. Ít ra thì với trường hợp này, đúng là mọi việc có vẻ giống như vậy. Khi có một lần nhật thực diễn ra, có nghĩa là có một nguyệt thực khác trước hoặc sau đó hai tuần, và ngược lại.

Điều này là hoàn toàn dễ hiểu nếu như chúng ta nhìn lại nguyên nhân của hai hiện tượng này. Hai hiện tượng này xảy ra khi Mặt Trời, Trái Đất và Mặt Trăng gần như thẳng hàng.

Nếu như mặt phẳng quỹ đạo của Trái Đất và của Mặt Trăng trùng nhau thì hiển nhiên tháng nào cũng có nhật thực và nguyệt thực. Nhưng vì hai mặt phẳng này lệch nhau khoảng 5 độ nên mỗi chu kỳ Trăng (tức mỗi tuần Trăng, hay dễ hiểu là mỗi tháng Âm lịch) chỉ có hai thời điểm Mặt Trăng đi cắt qua mặt phẳng quỹ đạo của Trái Đất (hay còn gọi là mặt phẳng Hoàng đạo), nhật thực và nguyệt thực chỉ xảy ra ở những lần mà vào thời điểm cắt qua đó, Mặt Trăng đi qua đúng đường thẳng nối Trái Đất và Mặt Trời. Hay nói cách khác, chỉ khi nào cả ba thiên thể nằm trên đường giao giữa hai mặt phẳng quỹ đạo thì hai hiện tượng này mới xảy ra.

Mặc dù phương của mặt phẳng quỹ đạo Mặt Trăng thay đổi liên tục do Trái Đất (tâm của quỹ đạo) liên tục chuyển động quanh Mặt Trời, nhưng nó cũng đủ chậm để đợi cho Mặt Trăng dịch chuyển được nửa vòng quỹ đạo của mình, kéo dài khoảng 2 tuần. Vì thế nếu Mặt Trăng đi vào vùng bóng tối của Trái Đất và nguyệt thực diễn ra (lân cận điểm Trăng tròn), thì sau nửa tháng (lân cận điểm không Trăng) nó vẫn kịp đi qua giữa Mặt Trời và Trái Đất để gây ra nhật thực.

Một ví dụ là rạng sáng 17/07/2019 theo giờ Việt Nam có nguyệt thực một phần, thì trước đó nửa tháng là ngày 02/07 đã có nhật thực toàn phần diễn ra. Tới ngày 26/12 năm 2019, có nhật thực hình khuyên diễn ra, và tương ứng là có nguyệt thực nửa tối vào nửa tháng sau đó là rạng sáng 11/01/2020.

Trường hợp khá hiếm cũng có thể xảy ra là nhật thực và nguyệt thực không chỉ đi theo cặp 2 mà là 3, với hai nguyệt thực và một nhật thực. Một ví dụ là nguyệt thực nửa tối rạng sáng 06/06/2020 được tiếp nối bằng nhật thực hình khuyên ngày 21/06 và nguyệt thực nửa tối sáng 05/07 cùng năm.

Tất nhiên, mặc dù thực tế diễn ra như vậy, nhưng đừng quên rằng mỗi lần nhật thực hoặc nguyệt thực chỉ có thể nhìn thấy ở một khu vực nhất định nào đó trên Trái Đất, nên không phải bạn luôn nhìn thấy đủ cặp của chúng. Chẳng hạn ở Việt Nam bạn có thể quan sát nguyệt thực một phần vào rạng sáng 17/07/2019, nhưng đã không thể quan sát nhật thực toàn phần trước đó vào ngày 02/07.

Bạn cũng thường thấy rằng nguyệt thực dường như diễn ra nhiều hơn khá nhiều so với nhật thực dù sự thật là tỷ lệ xảy ra nguyệt thực chỉ nhiều hơn nhật thực một chút - số lần chênh lệch đó nằm chính ở những bộ ba 2 nguyệt thực và 1 nhật thực. Việc này là do đĩa sáng biểu kiến của Mặt Trăng chỉ có thể che vừa khít Mặt Trời khiến nhật thực diễn ra rất nhanh và chỉ quan sát được ở một khu vực nhỏ trên Trái Đất, trong khi vùng bóng tối của Trái Đất rất lớn so với Mặt Trăng - nhất là khi tính cả vùng nửa tối, do đó nguyệt thực diễn ra dài và khu vực quan sát rộng hơn rất nhiều so với nhật thực.

(Theo Đặng Vũ Tuấn Sơn, thienvanvietnam.org, 15/7/2019)

Nội dung chính